رضوان كالپوش

تاریخچه آگروفاستری : کاشت گونه های درختی و گیاهان زراعی در کنار یکدیگر در سرتاسر جهان ، در یک دوره و یا دوره های مختلف مرسوم بوده است . مثال های گوناگونی در این ارتباط موجود می باشد . در اروپا تا قرن وسطی جنگل های متروکه را پاک نموده و نوار هاییاز آنها را می سوزاندند ، سپس محصولات غذایی را برای دوره های مختلف در داخل آنها کشت می کردند و یا گونه های درختی را همراه با گیاهان زراعی و یا بعد از آنها کشت می نمودند . این روز در اروپا رو به کاهش نهاد ، ولی تا اواخر قرن گذشته در فنلاند و تا سال 1920 در آلمان ادامه داشت . در مناطق گرمسیری قاره آمریکا ، مردم برای کسب اثرات سودمند جنگل به شبیه سازی شرایط جنگل پرداختند . بعنوان مثال ، در آمریکای مرکزی از طریق کاشت گیاهان نختلف و با عادات رشدی متفاوت ، ساختار و تنوع گونه های جنگل های گرمسیری شبیه سازی گردید . این سیستم شامل درختانی با قدهای بلند و متوسط ، درختچه ها ، مو و گیاهان زراعی ، در یک سیستم چند اشکوبه به قرار زیر بود : نارگیل یا مرکبات ، یک اشکوب درختچه ای از قهوه و کاکائو ، گیاهان زراعی بلند و کوتاه قد همانند ذرت و در نهایت یک گیاه پوشش دهنده و گسترده در زمین همانند کد « ویکلن 1977 » . این مثال ها فقط پوشش جغرافیایی و منشا اصلی یک سیستم را نشان می دهد ، حال به سیستم آگروفاستری می پردازیم . در این روش ، درختان بخش عمده ای از سیستم زراعی بودند . آن به منظور حمایت از سیستم زراعی ، در مزارع کشت و نگهداری می شدند . هدف نهایی تولید درخت نبود ، بلکه تولید غذا مد نظر قرار داشت . با وجود این ، در قرون وسطی وضع موجود دچار تغییر شد و کشاورزی ، جنگل و پرورش حیوانات و تعادل اکولوژیک را به نحو ناباورانه ای کاهش داد و در نتیجه مردم برای بار دیگر به فکر ایجاد تغییر در سیستم های بهره برداری از زمین افتادند . با وجود این ، در اواخر قرن نوزدهم ، ایجاد جنگل به صورت امر مهم درآمد و آگروفاستری به عنوان نوعی از مدیریت زمین مورد استفاده قرار گرفت . این تغییر به طور اتفاقی و در یک پاسگاه دور افتاده از امپراطوری بریتانیا آغاز گردید . فلسفه رایج در ایجاد جنگل ها ، بهره برداری از کارگران قابل دسترس فاقد زمین و بیکار بوده است . این افراد مجاز به کشت گیاهان زراعی در بین ردیف های نهال های جنگلی و کسب محصولات کشاورزی بودند ، البته این ساده سازی سیستم از کشوری به کشور دیگر و از منطقه ای به منطقه دیگر متفاوت می باشد . به منظور درک نتایج حاصل از اعمال این روش ، تحقیقاتی طرح گردید تا اطمینان حاصل شود که خطری متوجه گونه های جنگلی نمی شود و سرعت رشد گونه های درختی تحت تاثیر رقابت ناشی از گونه های زراعی قرار نمی گیرد . به علاوه ، زمان مطلوب و توالی کاشت درختان و گونه های زراعی باید معلوم گردد تا بقا و سرعت رشد گونه های درختی تضمین شود . استعداد گونه های جنگلی از نظر رقابت با گونه های زراعی مشخص و فاصله کاشت مناسب برای رشد گونه های درختی باید معلوم گردد . مفهوم آگروفارستری : آگروفارستری موضوع جدیدی نبوده و در حقیقت یک هنر بسیار قدیمی می باشد ، ولی علم مربوط به آن جدید است . کشاورزان به ویژه در مناطق گرمسیری ، تجربه زیادی را مورد پرورش گیاهان مولد غذا ، درختان و حیوانات با یکدیگر و همچنین استفاده چند جانبه از جنگل های طبیعی دارند . ولی کشاورزان و جنگل نشینانی که از زمان های قبل در رابطه با تولید محصولات زراعی ، دامی و درختی مورد نظر خود گرایش به تک کشتی داشته اند به تدریج از سیستم های تلفیقی چشم پوشی کرده اند . آگروفاستری واژه جامعی برای روش های بهره برداری از زمین است که شامل پرورش درختان ، همراه با محصولات زراعی و حیوانات در یک زمین معین می باشد . علاوه بر آن آگروفاستری از ویژگی های زیر نیز برخوردار است : - تولید چندین محصول را با حفظ منابع طبیعی پایه در بردارد . - براستفاده از درختان و بوته های بومی تاکید دارد . - برای محیط های حساس و برخوردار از نهادهای کم مناسب می باشد . - از نظر فرهنگی و اجتماعی ، نسبت به سایر سیستم های بهره برداری از زمین ارزش بیشتری برخوردار است . - از نظر ساختاری و کاربری پیچیده تر از تک کشتی است . تعریف اگروفارستری : اگروفارستری تا حدودی یک نام جدیدی برای یک سری از عملیات قدیمی است . تعاریف مختلفی و حتی تصورات خیالی متفاوت از توصیف آگروفارستری در بین مردم وجود دارد . به هر حال ، اگروفارستری بعنوان یک سیستم مورد قبول استفاده از زمین مطرح بوده و قابل قبول ترین تعریف آن به شرح زیر است : -آگروفارستری عبارت از یک سیستم پایدار بهره برداری از زمین است که عملکرد کل را با توجه به ترکیب یک زمان با استفاده از عملیات و مدیریتی افزایش می دهد که از نظر ویژگی های فرهنگ و اجتماع محلی ، شرایط اقتصادی و اکولوژیک منطقه متناسب می باشد . - آگروفارستری عبارت از یک واژه جامع در مورد یک سیستم بهره برداری از زمین و تکنولوژی می باشد که براساس آن از گیاهان چند ساله چوبی ، گیاهان زراعی و حیوانات ، از طریق برقراری آرایش های فضایی و زمانی مطلوب استفاده می شود . به علاوه ، در یک سیستم آگروفارستری اثرات متقابل اقتصادی و اکولوژیک در بین اجزای مختلف وجود دارد: این تعریف نشان می دهد که : 1 ) آگروفارستری بطور طبیعی شامل دو یا چند گونه گیاهی و یا گیاهی و جانوری است که حداقل یکی از آنها یک گیاه چند ساله چند چوبی است . 2 ) یک آگروفارستری همراه دو و یا چند بازده دارد . 3 ) چرخه یک سیستم آگروفارستری همواره بیشتر از یک سال است . 4 ) ساده ترین سیستم آگروفارستری نیز از نظر اکولوژیک « ساختار و وظیفه ای » و اقتصادی پیچیده تر از یک سیستم تک کشتی است . مزایای آگروفارستری : - مزایای محیطی ترکیب درختان با محصولات غذایی در مزارع ، مزایای محیطی مهمی از نظر اکولوژیک و ویژگی منطقه به شمار می رود . مزایای کلی اکولوژیک به ترتیب زیر هستند : 1 ) کاهش فشار بر روی جنگل ها . 2 ) بازیابی کارآتر مواد غذایی ، از طریق درختان برخوردار از ریشه های عمیق . 3 ) تولید بهتر سیستم های اکولوژیک . 4 ) کاهش جریان سطحی ، آبشویی مواد غذایی و فرسایش خاک از طریق اثرات محافظتی ریشه های درختان و ساقه ها . 5 ) بهبود شرایط میکروکلیما نظیر کاهش دمای سطح خاک و کاهش تبخیر رطوبت خاک از طریق مالچ و سایه اندازی . 6 ) افزایش مواد غذایی خاک از طریق ریزش شاخ و برگ ها و تجزیه آن ها . 7 ) بهبود ساختار خاک از طریق افزایش مواد آلی ناشی از تجزیه شاخ و برگ . مزایای اقتصادی : سیستم های اگروفارستری مزایای شایان توجهی برای کشاورز ، جامعه ، منطقه و یا ملت دارد . این مزایا شامل موارد زیر است : 1 ) افزایش و حفظ بازده غذایی ، سوختی ، علوفه ای و کودی . 2 ) برعکس سیستم های تک کشتی ، کاهش خطر از بین رفتن کل محصول . 3 ) افزایش سطوح درآمد مزرعه به خاطر باروری بالا و پایدار . مزایای اجتماعی : علاوه بر محاسن اقتصادی ، مزایای اجتماعی نیز به علت افزایش عملکرد محصولات زراعی و در ختان به دست می آید . این مزایا شامل موارد زیر است : 1 ) بهبود استانداردها در زندگی روستایی به خاطر درآمد بالاتر و شغل مشخص . 2 ) افزایش بهداشت و مواد غذایی به خاطر افزایش کیفیت و تنوع تولیدات غذایی . 3 ) بهبود و پایداری جوامع ارتفاعات از طریق عدم نیاز به تغییر مکان فعالیت های کشاورزی. تنگناهای آگروفارستری : تلفیق سیستم کشاورزی غذا ،درخت ، علاوه بر مزایا ، دارای جنبه های منفی نیز می باشد. جنبه های محیطی : 1 ) امکان وجود رقابت از نظر فضا ، نور ، رطوبت و مواد غذایی در بین درختان و محصولات غذایی که ممکن است عملکرد محصولات غذایی را کاهش دهد . 2 ) صدمه به محصولات غذایی ، به هنگام قطع و برداشت درختان . 3 ) میزبانی آفات و حشرات مضر برای محصولات غذایی . 4 ) تولید مثل سریع درختان بارور ممکن است موجب حذف محصولات غذایی و اشتغال سطح زمین شود . جنبه های اقتصادی – اجتماعی 1 ) نیاز به کارگر زیاد که ممکن است موجب محدودیت در سایر فعالیت های کشاورزی شود . 2 ) رقابت در بین درختان و محصولات غذایی که ممکن است موجب کاهش عملکرد کل نسبت به عملکرد هر یک از آنها در حالت تک کشتی شود . 3 ) مدت زمان زیادی طول می کشد تا درختان به سن بلوغ و به مرحله ارزش اقتصادی برسند . 4 ) عدم قبول این مطلب توسط کشاورزان که درختان می توانند جایگزین محصولات زراعی شود . این مطلب به ویژه ، در صورت محدود بودن زمین شایع تر شود . 5 ) این حقیقت وجود دارد که آگروفارستری پیچیده تر ، از نظر عملی مشکل تر و نسبت به تک کشتی کم شناخته شده تر است . با استفاده از یک مدیریت صحیح می توان تک تک و یا کلیه این تنگناها را کنترل کرد . به عنوان مثال ، به منظور حل این مشکل که درختان با محصولات غذایی رقابت می کنند و عملکرد محصولات زراعی ممکن است کاهش یابد ، می توان با کاربرد یکی از راههای زیر و یا کلیه آنها بر این مشکل فائق آمد : 1 ) انتخاب درختانی از تیره لگومنیوز برخوردار از تاج پوشش کوچک و سبک تا نور کافی برای فتوسنتز محصولات زراعی برسد . 2 ) انتخاب گونه های درختی برخوردار از ریشه های عمیق تا با جذب رطوبت و مواد غذایی از اعماق خاک ، لایه های سطحی خاک را به محصولات زراعی اختصاص دهد . بطور کلی آگروفارستری نه فقط از نظر تولید کشاورزی بلکه از نظر منحصر به فرد بودن در افزایش و پایداری مزارع کشاورزان خرده پا ، در بسیاری از نقاط دنیا رایج می باشد . جنبه های اقتصادی – اجتماعی آگروفارستری آگروفارستری به طور اساسی یک استراتژی استفاده از زمین است که شامل کشاورزی و پرورش جنگل تحت یک مدیریت عمومی می باشد . سیستم آگروفارستری متناسب با افرایش فشار جمعیت و کاهش زمین های موجود در دسترس ، زمینه تولید پایدار را در شرایط مختلف فراهم می سازد . بنابراین ، به منظور کسب سطح مناسبی از توسعه در وضیعت های گوناگون ، بهبود کیفیت زندگی مردم به ویژه افراد فقیر و آسیب پذیر باید مد نظر قرار گیرد . بررسی عوامل اصلی اقتصادی – اجتماعی که سیستم های اگروفارستری را تحت تاثیر قرار می دهند با ارزش خواهدد بود . این عوامل به دو گروه عمده عوامل طبیعی و مرسوم تقسیم می گردند . عوامل طبیعی ، ارتباطات فیزیکی و بیولوژیک را شامل می شوند . این عوامل به سختی قابل پیش بینی بوده و به وسیله انسان تحت تاثیر قرار می گیرند . عوامل مرسوم اهمیتی معادل عوامل طبیعی داشته و به وسیله انسان و در برخورد با شرایط ویژه ایجاد می گردد . این عوامل ، شامل عوامل اجتماعی ، اقتصادی ، سیاسی و قانونی می باشند . این عوامل ممکن است درون را به طور عمده شامل عوامل اجتماعی و فرهنگی می باشند . عوامل خارجی نیز به طور عمده شامل عوامل اقتصادی ، قانونی و سیاسی هستند . در نتیجه این عوامل ، ترتیب یا آرایش مرسومی از سیستم تولید می باشد که زمینه را برای معرفی انگیزه های مورد قبول سیستم های آگروفارستری مناسب فراهم می کنند . به طور کلی ارزش یک تکنیک آگروفارستری ، به طور عمده به توانایی آن در تطابق و تناسب با شرایط اقتصادی – اجتماعی ، فرهنگی و فیزیکی دارد . به منظور ایجاد سیستم آگروفارستری مناسب که براساس قابلیت دسترسی به منابع و شرایط موجود باشد ، معیارهای زیر باید مورد توجه قرار گیرند : الف ) شناخت منابع محلی که بر شناسایی نیاز به کمک های خارجی برای سیستم تقدم دارد. ب ) نیازهای اجتماع می توانند یک بار ترکیبی از چند مورد مانند غذا ، حفاظت ، انرژی ، آب و غیره باشند . زمانی که سیستم به نیازهای اجتماعی پاسخ مناسب می دهد ، آن سیستم یک سیستم سودمند محسوب می شود . ج ) نقش گروه های مختلف در اجتماع مانند مردها ، زن ها و بچه ها که باید نقش های ویژه ای را در اجتماع داشته باشند . د ) محیط سیاسی ، یعنی نقش دولت های محلی و مرکزی ، ساختار بازار ، قیمت ها و شرایط قانونی برای مالکیت و بهره برداری از سرمایه از عوامل تعیین کننده هستند . موارد مختلف تحقیق و توسعه تحت تاثیر سیاست های دولت قرار می گیرند . طبقه بندی سیستم آگروفارستری : انواع مختلفی از سیستم های آگروفارستری در نقاط مختلف دنیا وجود دارد . این سیستم ها متنوع و پیچیده بوده و از ویژگی ها و وظایف گوناگونی برخوردار هستند . ارزیابی ، شناخت ، بررسی و اصلاح این سیستم ها از طریق طراحی تحقیقات ، نیازمند طبقه بندی آنها به گروه های متفاوت می باشد . معیارهای گوناگونی می توانند در طبقه بندی این سیستم ها مورد استفاده قرار گیرند ، ولی به طور کلی معیارهایی همانند ساختار ( ترکیب و ترتیب اجزا ) ، وظیفه یا عمل ، معیارهای اقتصادی اجتماعی ، مدیریت ، جنبه های اکولوژیک و غیره مد نظر می باشند . با این حال از آنجایی که فقط سه گروه اصلی از اجزای سیستم ها به وسیله انسان مدیریت می شوند ، بنابراین اولین قدم در طبقه بندی سیستم های آگروفارستری بر مبنای ترکیب اجزای سیستم یعنی گیاهان چند ساله چوبی ( درختان ) ، گیاهان علفی ( گیاهان زراعی ) و حیوانات استوار است . 1 ) ساختار : بررسی ترکیب اجزا ، شامل ترکیب فضایی جزء چوبی ، اشکوب بندی عمودی اجزای ترکیب و ترتیب زمینی اجزای مختلف می باشند . 2 ) وظیفه یا عمل سیستم : این معیار براساس وظیفه یا تنش کلی سیستم و به طور عمده نقش درختان ( نقش تولیدی همانند تولید غذا ، علوفه ، چوب سوخت و غیره یا نقش محافظتی مانند بادشکن ، کمربند حفاظتی ، حفظ خاک و غیره ) مشخص می گردد . 3 ) اقتصادی – اجتماعی : توجه به سطح مدیریت نهاده ها ( نهاده کم ، نهاده زیاد ) و یا شدت و مقیاس مدیریت و اهداف تجاری ( معاش و تجاری ) می باشد . 4 ) اساس اکولوژیک : توجه به شرایط محیطی ، با این فرض که سیستم های معین می توانند برای شرایط اکولوژیک معینی مناسب تر باشند . در این حال ممکن است گروهی از سیستم های آگروفارستری برای مناطق خشک ، نیمه خشک و غیره مطلوب باشند . این اصول گسترده مربوط به طبقه بندی سیستم های آگروفارستری مستقل از یکدیگر نمی باشند . بنابراین آنها در ارتباط با یکدیگر بوده و ضمن اینکه ساختار و وظیفه به بخش گیاهان چوبی در سیستم تعلق دارد ، بخش اکولوژیک و اقتصادی – اجتماعی نیز به سازماندهی سیستم ها براساس این شرایط می پردازد . کارکرد سیستم اگروفارستری : از لحاظ کارکرد ، سیستم های اگروفارستری به دو گروه عمده تقسیم می شوند . الف ) سیستم هایی که نقش تولیدی دارند : این محصولات عبارتند از : 1-غذا. 2 ) علوفه . 3 ) چوب سوخت . 4 ) چوب های ساختمانی . 5 ) سایر محصولات ب ) سیستم های اگروفارستری که نقش حفاظتی دارند ، شامل : 1 ) بادشکن . 2 ) کمربند حفاظتی . 3 ) حفاظت خام . 4 ) حفظ رطوبت . 5 ) اصلاح خاک . 6 ) سایه اندازی « برای گیاهان زراعی ، حیوانات و انسان » تیپ های عمده سیستم های اگروفارستری : با طور کلی چهار تیپ عمده از سیستم های اگروفارستری در مناطق نسبتاً مرطوب وجود دارد که شامل موارد زیر می شود : 1 ) جنگلکاری و گیاهان زراعی Agrosilviculture : این سیستم یک ساختار بسیار ساده از اگروفارستری است . درختان به فاصله 2*2 متر ، قبل یا بعد از کاشت گیاهان زراعی کشت می گردند . گیاهان زراعی به طور متناوب و براساس فصول ، وضع بازار و طرح مالک کاشته می شوند . این نوع عملیات بعد از 4 تا 5 سال به بسته شدن تاج پوشش « canopy » منجر می گردد . 2 ) جنگل ، زراعت و پرورش حیوانات اهلی Agrosilvipastaral : در این سیستم ، علاوه بر جنگلکاری و زراعت ، پرورش حیوانات نیز به طور مستقیم یا غیر مستقیم اجرا می گردد . برخی گیاهان اشکوب تحتانی بعنوان علوفه یا خوراک حیوانات اهلی و ماکیان به کار می روند . 3 ) جنگل ، زراعت و پرورش ماهی Agrosilviaguaculture : در این سیستم ، جنگلکاری و زراعت در زمین های تراس بندی شده انجام می گیرد و گیاهان زراعی آبزی و ماهی متناسب با عمق آب دریاچه ، نهر یا استخر پرورش داده می شوند . وجود درختان ، مانع از تبخیر شدبد آب در استخر ها می شود و همچنین با ایجاد سایه روی آب ، دمای مورد نیاز را برای آبزیان فراهم می کند . 4 ) جنگل ، زراعت ، پرورش ماهی و حیوانات Agrosilviagugpastaral : این سیستم ، یک سیستم بسیار پیچیده از اگروفارستری است که هر سه ساختار پیشین را شامل می شود . به عنوان مثال ، برگ های درخت توت برای تغذیه کرم ابریشم به کار می روند . فضولات این کرم ها نیز غذای مطلوبی برای ماهی ها می باشد . به علاوه این فضولات از لحاظ کیفیت غذایی غنی است و در تغذیه ماکیان نیز می تواند مورد استفاده قرار گیرد . ابریشم ، محصول نهایی است . همزمان ، گیاهان زراعی مختلفی برای اهداف مورد نظر زیر درختان توت کشت می شوند . گونه های درختی چوبی در یک فضای نسبتاً گسترده کاشته و تعدادی گیاه نیز با اهداف مختلف تولید غذا ، علوفه و سبزیجات ، زیر اشکوب جای داده می شوند . منابع : جزیره ای ، دکتر محمد حسین . 1380 نگهداشت جنگل . انتشارات دانشگاه تهران جوانشیر ، دکتر عزیز و شکاری ، دکتر فرید 1383 . مبانی اگروفاستری . انتشارات دانشگاه زنجان . جوانشیر ، دکتر عزیز 1380 . بررسی و پرورش جنگل . انتشارات دانشگاه تهران . حبیبی کاسب ، دکتر حسین 1372 . مبانی خاک شناسی جنگل . انتشارات دانشگاه تهران خواجه پور ، دکتر محمد رضا 1379 . زراعت عمومی . انتشارات دانشگاه صنعتی اصفهان رستگار ، محمد علی 1378 . دیم کاری . انتشارات برهمند ساریخانی ، دکتر نصرت الله 1381 . بهره برداری از جنگل . انتشارات دانشگاه تهران عبدالله پور ، مهندس مصطفی . 1380 . سیاست جنگل . انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد نوشهر چالوس. مروی مهاجر ، دکتر محمد رضا . 1384 . جنگل شناسی و پرورش جنگل . انتشارات تهران. 10-WWW . ias .ac . ir / prevention / Seminar 11- Conklin / H . C . 1957 . Hanunoo Agriculture . FAO/ Rome